خاندان اتحادیه به نوعی امانتدار تاریخ سرزمین خود هستند، خانه اتحادیه بخشی از حافظه جمعی مردم ایران - وبلاگ ساعت زنانه

به گزارش وبلاگ ساعت زنانه نشست فضا و حافظه جمعی (مطالعه موردی: خانه اتحادیه همراه بزرگداشت منصوره اتحادیه (نظام مافی) پنجشنبه 11 اسفندماه در سالن حافظ خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار گردید. دکتر منصوره اتحادیه (نظام مافی)، دکتر سیدمحمد بهشتی، دکتر یاسر جعفری و دکتر نعمت الله فاضلی و شهره مجمع از سخنرانان مراسم بودند.

شهره مجمع، به عنوان دبیر این نشست در ابتدا گفت: ما احتیاج داریم که دوباره به سرچشمه ماندگاری و رازهای بقای خودمان برگردیم. این خاطرات باید در آگاهی جمعی ما زنده شوند. برای ما داستان ها و خاطره هایمان مهم است. خانه اتحادیه یکی از این خاطره هاست و این مهم است که افرادی آگاهانه درباره این مسائل حرف بزنند. بهتر می بود که این مراسم در خانه اتحادیه برگزار می شد اما هر چه کوشش کردیم، نشد.

برای نوشتن تاریخ باید به اسناد خاندان های بزرگ مراجعه کنیم

در ادامه این نشست محمد بهشتی گفت: معمولا به هر یک از آثار فرهنگی ایران که نگاه می کنیم، با احترام از این آثار یاد می کنیم و در برابر بزرگی و تاثیر آن خاضع هستیم. مدیون پدیدآورندگان این آثار هستیم اما معمولا تاثیر کسانی که بانی این آثار بودند، نادیده گرفته می شود. قطعا با حمایت این بانیان است که آثاری ماندگار خلق شده است. اگر در خلق شاهنامه نقش ابومنصور را برای شاهنامه ابومنصوری نادیده بگیریم، نقش مهمی را نادیده گرفته ایم. این کتاب اصلی ترین منبع فردوسی در سرایش شاهنامه بوده است.

وی اضافه نمود: نقش حامیان در خلق هر اثر بسیار مهم است. در طی قرون گذشته هر چیزی که گذشتگانمان پدید آوردند، در نهایت به زباله تبدیل شده است. اما آثار اصیل فرهنگی آنهایی هستند که به زباله تبدیل نمی شوند. قطعا در پدید آمدن آثار فرهنگی افرادی در سایه ایفای نقش کردند که معمولا این افراد دیده نمی شوند. ما در چرخه کون و فساد به سر می بریم، اما چطور می توانیم از این چرخه خارج شویم؟ خارج شدن از این چرخه یک فرهیختگی می طلبد. این فرهیختگی بصیرت و بینشی می طلبد که در همه افراد وجود ندارد.

بهشتی بیان نمود: به نظر نمی رسد افراد زیادی ارزش کار فردوسی را درک می کردند اما کسانی هم بودند که این ارزش را می فهمیدند. کسانی درک می کردند که فردوسی همچون آرش تیری را در چله کمان گذاشته و پرتاب می نماید تا قلمرو فرهنگ را معین کند. تیری که فردوسی پرتاب کرد، هنوز در راه است.

وی به خاطره ای از زنده یاد باستانی پاریزی اشاره نمود و گفت: به خاطر دارم روزی با استاد باستانی پاریزی در مورد نوشتن تاریخ سخن می گفتیم. چگونه تاریخ ایران را بنویسیم؟ باستانی پاریزی در این مورد گفت: من بعد از عمری جست وجو فهمیدم که باید به اسناد خاندان های بزرگ مراجعه کنیم. خاندان هایی که از فرهیختگی برخوردار بودند. این خاندان ها به نوعی امانتدار تاریخ سرزمین خود هستند. مانند حاج حسین آقا ملک که 12 هزار نسخه خطی در موزه و کتابخانه ملک موجود است.

بهشتی اضافه نمود: اگر از فرهیختگی صحبت می کنم، به عنوان تعارف نمی گویم. چنین خاندان هایی حقیقتا فرهیخته هستند. باید فرقی بین یک شاعر خوب و یک فردی که چیز ارزشمندی نمی گوید، قائل شویم. امروز چه تعداد فرهیخته داریم که نگهبانان فرهنگ ایرانی هستند؟ روزگاری فرهیختگی شرط موجودیت اهل مکنت بود. بازاری های قدیم با خطی زیبا می نوشتند. انشای خوبی داشتند و لازم بود در مکتوبات خویش از گلستان و بوستان شاهد و مثال بیاورند. امروزه اما دچار یک قحطی فرهیختگی شده ایم.

وی بیان نمود: در این روزگار قحطی فرهیختگی اما کسانی مانند منصوره اتحادیه را داریم. منصوره اتحادیه من را به یاد پطروس می اندازد. پسرکی که در تاریکی شب در حالیکه همه خواب بودند، شهر را از غرق شدن نجات داد. البته من به خوش بینی معروف هستم. آینده را روشن می بینم. منصوره اتحادیه شدن سخت است و مقدماتی را می طلبد. چنین افرادی در طول تاریخ زیاد نبودند اما همین تعداد نیز توانستند فرهنگ مملکت را تداوم ببخشند و از بچه ها و فرهیختگان این سرزمین پشتیبانی نمایند. سایه منصوره اتحادیه بر سر فرهنگ ایران مستدام باشد.

بهشتی با اشاره به خانه اتحادیه گفت: در سال 73 که مدیرعامل شرکت توسعه فرهنگی شدم، وارد مذاکره شدیم و سعی کردیم تا این خانه را بخریم. اما روند طولانی شد و پیروز نشدیم. به سازمان میراث که رفتم، سازمان میراث ارزش این ملک را می دانست اما پول خرید آن را نداشت. بالاخره بودجه ای برای خرید این خانه تصویب شد اما روند خرید این خانه طولانی شد و باز هم قبل از خرید خانه اتحادیه، بودجه به خزانه برگشت. دوباره برای خرید خانه اتحادیه به سراغ شهرداری تهران رفتیم تا شهرداری این خانه را خریداری کند.

وی اضافه نمود: اگر می خواهید چیزی اتفاق بیفتد باید خواسته خویش را به دندان بکشید. تعداد کارهایی که منصوره اتحادیه پیروز شد تا به پایان برساند، به مراتب بیشتر از مدیران کشور است. خانه اتحادیه از معدود خانه های خاندانی در تهران به شمار می رود. در واقع نوعی الگوی سکونت بوده است که بسیاری از این خانه ها از بین رفته و تعداد معدودی بر جا مانده است که خانه اتحادیه یکی از آنهاست.

خانه اتحادیه بخشی از حافظه جمعی مردم ایران

در ادامه این نشست نعمت الله فاضلی در مورد فضا و حافظه جمعی گفت: از جمله بحث های دو سه دهه اخیر در جهان و ایران، بحث فضا و حافظه جمعی است. ما احتیاج داریم فضا را بفهمیم تا انسان و جهان امروز را بفهمیم. میشل فوکو و دیگران سهم زیادی در فهم فضا و حافظه جمعی داشتند. توسعه کلان شهرها، مساله سیاست ها و حکومت ها، تغییراتی که تکنولوژی به وجود آورد و به وجود آمدن جنبش ها، فضا را تحت تاثیر قرار داده است. امروزه خیابان ها دیگر فقط سنگ و سیمان و آهن نیستند بلکه با وجود آدم ها و به ویژه زن ها معنای دیگری پیدا نموده اند.

وی اضافه نمود: آن روی سکه بحث حافظه جمعی، تاریخی، فرهنگی و... از بحث هایی است که همپای فضا توسعه پیدا نموده است. به یادآوردن و فراموش کردن، فرآیندهایی هستند که در دهه های اخیر بی نهایت مهم شده اند. چرخش فضا سبب چرخش حافظه نیز شد. در سال های اخیر در ایران هم حافظه جمعی توسعه پیدا کرد اما هنوز هم خیلی شناخته شده نیست. حافظه جمعی در ایران معاصر، گفتمان های حافظه در ایران مدرن، مفهوم حافظه جمعی و حافظه فرهنگی مطرح است. این بحث شخصی نیست و بحث قدرت است.

فاضلی بیان نمود: آدمی چیزی را به خاطر می سپارد و یا فراموش می نماید ولی حافظه یک امر بیرونی است. وقتی ساختمان ها و محله ها در شهر ساخته و نامگذاری می شوند، حافظه جمعی شکل می گیرد. وقتی آیینی در خیابان توسعه پیدا می نماید، حافظه ساخته می شود. در عین حال نمودهای الکترونیکی نیز بزرگ ترین حافظه جمعی را به وجود می آورند. هر چقدر حافظه بیرونی توسعه پیدا می نماید، حافظه درونی ضعیف می شود.

وی در ادامه گفت: نوشتن حافظه ها را ضعیف می نماید. در قدیم انسان ها حافظه های خوبی داشتند. اما امروز حافظه بیرونی قوی و حافظه درونی ضعیف شده است. حافظه و فضا به نوعی میدان جنگ نیز هست. ما دائم سنت تاریخ گذشته و آینده را ابداع می کنیم. زمان حال مجموعه ای از تلاقی فضا، حافظه و زمان است. حق و باطلی وجود ندارد. منافع و قدرت در حافظه جمعی دخیل است و حکومت ها برای اینکه قدرتشان را تثبیت نمایند، حافظه ها را می سازند.

فاضلی اضافه نمود: چه کسانی حق دیده شدن ندارند. چه نشان ها و کدام بخش از گذشته حق دیده شدن ندارند. امروزه زن ها در شهر جزو حافظه غایب هستند. رد و نشانی از اقوام گوناگون نمی بینیم. وقتی به نامگذاری کوچه ها، خیابان ها و رنگ لباس ها و... نگاه می کنیم، نوعی یکرنگی و ملال به چشم می خورد. فقدان تکثر، ناشی از حافظه غایب است. در واقع حافظه غایب برای حکومت ها بسیار مهم است. هیچ کس به میزان رهبران سیاسی این ایده را باور ننموده است. یکدست بودن شهر سبب می شود تا قدرت مسلط دیده شود. به تدریج خاندان ها، اقوام، دین ها و زبان ها حذف می شوند. البته خاندان ها حافظه مقاوم را به وجود می آورند.

وی بیان نمود: حافظه های مقاوم می خواهند در میدان شهر دیده شوند. آدمی که سعی می نماید در رسانه های اجتماعی و موزه ها نشانه ای از خویش بر جای بگذارد، برای این است که جایی در شهر برای دیده شدن ندارد. در گفت و گوهای اجتماعی این حافظه ها تداعی می شود. مفهوم زمان بازتعریف و احیاء می شود. داستان، معنا دادن به جهان است. انسان ها سعی می نمایند تا جهان را معنا نمایند. انسان ها موجوداتی تحلیل گر و تفسیرگر هستند و آزادی را با خودشان حمل می نمایند. حتی اگر به قیمت جانشان تمام شود.

فاضلی در ادامه گفت: در چنین فضایی آدم ها دیگر نفر نیستند بلکه ساختار هستند. چون بر اطراف آدم های بزرگ تاریخ مجموعه ای از معناها متراتب شده و حافظه هایی متجسم شده اند. خانه هایی مانند خانه اتحادیه بخشی از حافظه جمعی مردم ایران است. مردمی که برای رهایی از استبداد جنگیده اند. دشمنان تجدد ایرانی و هر ایدئولوژی این حافظه ها را برنمی تابند. آرزو می کنم خانه اتحادیه و همه اتحادیه های دیگر در حافظه جمعی مردم ایران زنده باشند.

خانه اتحادیه، نقطه ای کانونی پر از اتفاقات تاریخی

در ادامه این نشست یاسر جعفری گفت: خانه اتحادیه بخشی از حافظه جمعی است که سال ها مغفول مانده بود. در سال 92 که این ملک تملک شد، دارای 160 مالک حقیقی و حقوقی بود. بسیاری از جریان های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی 100 سال گذشته ایران در این خانه شکل گرفته و مسائل زیادی وجود داشت که مغفول مانده است.

وی اضافه نمود: خانه اتحادیه یادآور سریال دائی جان ناپلئون و داستان ایرج پزشکزاد است. این سریال به مدت 8 ماه در این خانه فیلمبرداری شده است. رمان پزشکزاد با این خانه همخوانی بسیاری داشت. چالش های بین افراد به خوبی در این خانه روایت شده است. کالبدی به جز کالبد خانه اتحادیه نمی توانست روایت گر این داستان باشد.

جعفری بیان نمود: این خانه-باغ متعلق به امین السلطان، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه قاجار بوده است، که پس از کشته شدن او، به وسیله حاج رحیم اتحادیه خریداری شد. نقطه کانونی که پر از اتفاقات تاریخی است. نزدیک به یک قرن محل تعاملات و زندگی خانواده اتحادیه بوده است. این خانه از نظر معماری و ساختاری نیز ارزش خاصی دارد.

وی در ادامه گفت: اکنون کوچه ای که خانه اتحادیه در آن واقع شده است به نام اتحادیه معروف است. تصور بر این است که این کوچه به علت وجود خانه اتحادیه به این عنوان نامیده می شود، در حالیکه ماجرای دیگری در میان است. فرخی یزدی نیز در این کوچه زندگی می کرد. فرخی یزدی خانه ای را در این کوچه اجاره نموده بود و مستاجر بود. او اتحادیه مستاجران را تشکیل داد. به همین علت مستاجران زیادی به خانه او رفت و آمد می کردند. به علت اینکه اتحادیه مستاجران در این کوچه قرار داشت، این کوچه به کوچه اتحادیه معروف شد. امروز این همگونی با نام حاج رحیم اتحادیه بخشی از حافظه تاریخی ایران را شکل می دهد. از خانواده اتحادیه که به مدت یک قرن این خانه را نگه داشتند و هم از کسانی که از این حافظه تاریخی نگهداری کردند، تشکر می کنم.

چنین خانه هایی بخشی از تاریخ را بازگو می نمایند

در ادامه این نشست منصوره اتحادیه (نظام مافی) گفت: به عنوان یک مورخ باید به اسناد خصوصی که در خانه اتحادیه وجود داشت، اشاره کنم. در چنین خانه هایی حتی مکاتبات خصوصی، اجاره و خرید و فروش زمین نیز اهمیت دارد و باید نگهداری شوند، چون بخشی از تاریخ را بازگو می نمایند.

وی اضافه نمود: اسنادی در این خانه وجود داشت که من برای نوشتن چندین کتاب و مقاله از آنها استفاده نموده ام. این اسناد به خوبی نقش تجار را در توسعه شهر تهران نشان می دهند. این روزها با زحمت بسیار مشغول خواندن نامه های حاج رحیم اتحادیه هستیم. چون زمان زیادی از نوشتن آنها گذشته و نامه ها قابل خواندن نیستند.

منصوره اتحادیه به چگونگی خریده شدن این خانه به وسیله حاج رحیم اتحادیه اشاره نمود و گفت: بعد از آنکه ارثی به حاج رحیم اتحادیه می رسد، او آغاز می نماید به خرید ملک و زمین در شمال و شرق تهران. از جمله عمارت هایی که می خرد خانه امین السلطان است. در ادامه ساختمان های دیگری را نیز می خرد و به این خانه اضافه می نماید. در ابتدا چون 3 دانگ از خانه در رهن بانک شاهی بود، با مشکل روبه رو می شود. حاج رحیم اتحادیه به گواهی اسناد بسیار منضبط و مقتصد بود. در 65 سالگی به علت اینکه در تجارت خارجی با آلمانی ها معامله می کرد با دولت انگلیس مشکل پیدا می نماید.

وی اضافه نمود: او تجارت توتون و تنباکو را از دولت اجاره نموده بود، با تغییر دولت، سیاست عوض می شود و حاج رحیم به اجبار 13 سال با دولت می جنگد و در آخر صلح می نماید. مسائل بسیاری را اداره ثبت برای او به وجود می آورد. از آنجایی که حدود زمین به خوبی معین نشده بود، دعوای مفصلی با فرمانفرما دارد. او چهار زن داشت که با آنها در این خانه زندگی می کرد. مادر من تعریف می کرد وقتی به عنوان عروس وارد این خانه می شود، وجود فرش های نفیس بسیار جالب توجه بوده است. حاج رحیم اتحادیه در سال 1313 بیمار می شود. برای مداوا به خارج از کشور می رود. بعد از اینکه از خارج برمی شود، از جهان می رود. او صرافی داشت اما بچه هاش کار او را ادامه ندادند. حاج رحیم وصیت می نماید که تا 20 سال این خانه را نفروشند و این خانه به عنوان خاطره جمعی این گونه برای تهرانی ها حفظ شد.

لازم به ذکر است نشست فضا و حافظه جمعی (مطالعه موردی: خانه اتحادیه همراه بزرگداشت منصوره اتحادیه (نظام مافی) با حمایت گروه گردشگری پرسه های شهری، خانه اندیشمندان علوم انسانی، انجمن جامعه شناسی ایران گروه جامعه شناسی مردم مدار، نشر تاریخ ایران، انجمن روابط عمومی ایران، دانشگاه علوم کاربردی افق، موسسه فرهنگی هنری اردیبهشت عودلاجان، انجمن صنفی دفاتر سفر هوایی، زیارتی و گردشگری استان تهران، نشر کارنامه، فصلنامه معماری و ساختمان و دانشنامه علوم میراث فرهنگی ایران(ایرانک) برگزار گردید.